– Ülkü Çelik Şavk –

Dünyanın Damından Türkiye’nin Van’ına

Var Olma Mücadelesi

PAMIR KIRGHIZS

Struggle for Existince

From Roof of the World to Turkey’s Van

In this essay I will give some information about one of the forgotten peoples of the Pamir Knot, Turkic speaking Kirgizs.

Dünyanın en uzun dağ silsilerinden biri olan Himalayalar, Karakurum, Tanrı ve Hindukuş Dağları’nın birleşme noktasında yer aldığı için Pamir Düğümü (Pamirian Knot), olarak da bilinen ve yükseklik ortalaması 3.500 m. olup, 7.500 metrelik zirvelerin kuşattığı bir bölgede, Dünyanın Damı’nda yaşayan Pamir Kırgızları’nın hayatı aslında yaşadıkları coğrafya gibi zorlu ve mücadelerle doludur.

Pamir, Kırgızistan ve Tacikistan’da daha büyük, Çin ve Afganistan’da ise küçük bir bölümünün yer aldığı dağlık bölgenin adıdır. Aslında bir toponim olan Pamir sözcüğünün etimolojisi ile ilgili çeşitli görüşler arasında Farsça pa “ayak” ile mir “emir; zirve” sözcüklerinin birleşiminden oluştuğu ve “zirvelerin ayağı” anlamındaki pa-i mir tamlamasının eksiltili biçimi olduğu görüşü hâkimdir (Dor ve Nauman 1978). Diğer yaygın bir görüş ise daha çok bölgenin coğrafi yapısının yansımasına bağlı geliştirilmiş bir halk etimolojisi olan Farsça bam-ı dünya “dünyanın damı (çatısı)”dır. Fonetik gelişme ile desteklenemeyen bu etimoloji, bilimsel karşılığı olmamakla birlikte, anlamsal gücü nedeni ile diğerinden daha yaygındır. Zira son dönemlerde yapılmış bilimsel araştırma, gezi, film vb. çalışmalarda bu etimoloji öne çıkarılmaktadır: Örn. Dünyanın Çatısında Unutulanlar.[1]

Pamir Kırgızları, bugün çoğunluğu Kırgızistan Cumhuriyeti’nde yaşayan ve Türk toplulukları içinde varlığı ve adı yazılı belgelerle de tanıklanan Kırgızların farklı coğrafyalarda yaşamış ve bu nedenle değişik siyasi ve kültürel etkileşim sonucu dilleri ve kültürleri farklılaşmış, tıpkı Kızıl-su ve Cerge-tal Kırgızları gibi bir koludur. Kırgız tarihinde Yenisey Kırgızları ve Füyu Kırgızları etnik adlandırmalar da bu tür ayrışmalara örnek gösterilebilir.

Abakan-Minusink vadisinden çıkıp, 18. yüzyılda günümüz Kırgızistan Cumhuriyeti sınırları içinde bulunan Alay bölgesine yerleşen Pamir Kırgızları uzunca bir süre Hokand Hanlığı’nın en önemli ve kalabalık gruplarından biri olmuştur. Hokand Hanlığı’nın zayıflaması ile ortaya çıkan karışıklık ve Çarlık Rusyası’nın baskıları nedeniyle Alay bölgesi Kırgızları, 19. yy. sonlarına doğru Pamir bölgesine göç ettiler. Bazı araştırmacılar, Kırgızların 9-10. yüzyıllarda, bir diğer grup araştırmacı ise 16-17. yüzyıllarda Pamirlere geldiğini (Kayıpov 2010:183) ve günümüz Pamir Kırgızlarının yerli Pamir Kırgızları ile Kırgızistan’ın Alay bölgesinden ve Doğu Türkistan’dan göç etmiş Kırgızlardan oluştuğunu iddia etmektedirler.

20. yüzyıl başlarında Pamir bölgesinin hâkimiyeti Pamir Kırgızlarının son hanı olan Hacı Rahmankul’un babası Capaarkul Han’ın elinde idi. O yıllarda Pamir Kırgızları, Pamirlerin günümüzde Tacikistan sınırları içinde kalan bölümü ile Afganistan sınırları içinde kalan bölümü arasında konup göçerek hayvancılık ve ticaret işlerini rahatça sürdürüyorlardı. Ancak, bir müddet sonra çoğunluğunu Kırgızların büyük uruklarından biri olan Teyit Kırgızlarından oluşan bir grup, yoğun Rus baskısına dayanamayarak Afganistan Pamir bölgesine kesin olarak göç ettiler. Bu arada, bir grup Teyit Kırgızı da Pamirlerin Çin bölgesinde kalan bölümünden göç ederek aynı bölgeye yerleşti.

Pamir Kırgızlarının bir dizi göç hareketi, Capaarkul Han’ın vefatından sonra hanlığa seçilen Hacı Rahmankul Han liderliğinde Türkiye’ye kadar uzandı. 1943 yılında han olan Hacı Rahmankul, aslında son derece başarılı bir politika ile Kırgız ekonomisini iyileştirmiş ve halkın güvenini kazanmıştır. Ancak Rahmankul, Afganistan-Çin ve Sovyet Rusya için stratejik önemi büyük bir bölgede yerleşik bir halkın lideri olarak çeşitli zorluk ve baskılara dayanamayıp halkı ile birlikte önce Doğu Türkistan’a (1947); Çin’de değişen rejime uyum sağlayamadıkları için birkaç yıl sonra Afganistan’a; 1978 yılında ise Afganistan’daki yeni yönetimle anlaşamayarak Pakistan’a göç etmek zorunda kaldı.

Pakistan’da Gilgit bölgesindeki bir mülteci kampına yerleştirilen Rahmankul ve halkı, son derece iyi bir muamele ile karşılaşmışlar ancak o bölgenin geldikleri doğal yaşam koşullarının tam tersi bir iklime sahip olması nedeni ile aşırı sıcaklara dayanamış, hatta bir kısmı ölmüş, bir kısmı ise Pamirlere geri dönmüştür. Bir müddet daha Pakistan’daki bu koşullara dayanmaya çalışan Rahmankul ve 1138 kişilik bir grup, 3 Ağustos 1982’de Türkiye’ye kabul edildiler. Kısa bir süre geçici olarak Van’ın Karagündüz Köyü ile Malatya’ya dağıtılarak yerleştirilen Pamir Kırgızları, daha sonra Van’ın Erciş ilçesi yakınlarında kurulan ve önceki adı Altındere olan Ulupamir köyüne kalıcı olarak yerleştirildiler. TUİK Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2011 verilerine göre Ulupamir köyünün nüfusu 1,707’dir. Bunlardan 873’ü erkek, 834’ü ise kadındır.

20. yüzyılda gerçekleşen göçler silsilesine katılmayanlar ile Pakistan’a alışamayıp tekrar Afganistan’a dönen Pamir Kırgızları ise, günümüzde de geçmişte olduğu gibi Afganistan’ın Wakhan Vadisi’nde yer alan Büyük ve Küçük Pamir bölgelerinde yaşamaktadırlar. Nüfus bilgileri resmi kayıtlara dayanmadığı için kaynaklar arasında çok değişkenlik göstermektedir. Shahrani’de 1786 (1979:153), Afghanistan Wakhan Mission Technical Report[2]’ta 1130 ve yapım yılı 2011 olan Kırgız Butagı Fonu’nca desteklenen bir filmin[3] sonunda da 720 olarak belirtilmektedir.

Afganistandaki Pamir Kırgızları, bulundukları coğrafi bölgenin şartları gereği yalnızca hayvancılık (PK malçı, çoponçuluk) yapmaktadırlar. Göçebe olan Kırgızlar, hayvanlarını beslemek için yazın yaylaklara, kışın ise kışlaklara göç ederler. Hayvanların çoğunluğunu koyunlar ve keçiler ile sığır, at, yak ve Tibet develeri oluşturur. Mal varlıklarını sahip oldukları büyük ve küçükbaş hayvanların sayısı ile ifade ederler.

Ulupamir Kırgızları ise bir yandan hayvancılığı sürdürmekte; keçi ve koyun sütünden peynir yaparak pazarlamakta, diğer yandan ise geleneksel el sanatlarını geliştirerek çanta, sırt çantası, paspas ve heybe yaparak satmaktadırlar. Ayrıca kadınlar Sümerbank tarafından bölgeye kurulmuş olan halı fabrikasında dokumacılık sektörüne girmişlerdir. Erkekler arasında ise koruculuk yaygın olup ayrıca bazı ustalar ahşap ve metalden el yapımı kaşık, tabak ve maşa ile deriden ayakkabı yapıp satarak geçimlerini sağlamaktadırlar[4].

Pamir Kırgızları’nın mutfak kültüründe hayvansal gıdalar ağırlıktadır. Et, süt ve süt ürünlerine dayalı bir beslenme tarzı seçtikleri için yiyecek konusunda kendi kendilerine yeterli sayılırlar. Nan dedikleri ve Afganistan’daki diğer etnik gruplar tarafından da tüketilen ekmeği yapmak için gerekli unu Pamir dağlarının eteklerinde çiftçilik yapan Pamirilerden alırlar. Un veya buğday karşılığında da koyun, yağ, keçe vb. verirler.

Pamir Kırgızları, sert iklim koşullarından başka ciddi sıkıntılara da göğüs germektedir. Yaşadıkları bölgenin ulaşım sıkıntısı nedeni ile sağlık sorunlarında gidebilecekleri bir hastane olmadığı gibi, herhangi bir doktor da hizmet vermemektedir. Bu nedenle bebek ve doğuma bağlı kadın ölümleri diğer ülkelere, hatta çok yakınlarında bulunan Çin, Pakistan, Afganistan’a göre son derece yüksektir. Erkeklerin sağlığını tehdit eden en büyük faktör olarak ise pek çok kaynakta afyon bağımlılığına işaret edilmektedir.

Pamir bölgesinde yaşayan Kırgızların büyük bir çoğunluğunu Teyit, Kesek ve Kıpçak boyları ile Doğu Türkistan’dan gelen Nayman boyu oluşturmaktadır. Bu boyların ortak özellikleri hepsinin Kırgız boy sistemi içinde İçkilik olarak adlandırılan birliğe dahil olmasıdır. Pamir Kırgızcasını oluşturan Teyit, Kesek, Nayman, Kıpçak alt ağızları dışında İçkilik ağızlar birliğine Tölös, Boston, Cookesek, Noygut, Kaŋdı, Uygur, Abat, Orgu, Katagan vd. ağızlar da dahildir[5]. Bugün bu ağızların konuşurları yoğun olarak Kırgızistan’da olmak üzere Özbekistan, Tacikistan ve Doğu Türkistan’da yaşamaktadırlar.

İçkilik Kırgızlarının ağzı, yuvarlak ünlüler yanında dudak diftonglarına /ow/, /öw/, /uw/, /üw/ ve /æ/ ünlüsüne daha kararlı biçimde sahip oluşlarıyla diğer Güney ağzı konuşurlarından ayrılır (Kılıç 2003: 82). Bir diğer ayrılık da /ɒ/ ünlüsünün varlığıdır. /a/ ünlüsünün dudaksıllaşmış bir varyantı olan bu ünlü de yine yalnızca İçkilik ağızlarında bulunmaktadır: bɒr “var”, nɒn “ekmek”, qɒrɒ “kara”, bɒʃ “baş” vb.

İçkilik ağızlarının hepsinde örtüşmemekle birlikte, bazı durumlarda zamir n’sinin bulunmayışı, söz içi ve sonunda y > g, w > g ses gelişmesi, Arapça ve Farsça sözcüklerin daha fazla olmasının yanı sıra Özbekçe söyleyişe daha yakın olması, birincil uzun ünlülerin çokluğu, söz başı ḳ > ġ, k > g, t > d ötümlüleşmelerinin görülmesi biçiminde tespit edilen bazı ses ve biçim özellikleri bu ağızlar grubunun Kırgızcanın diğer ağızlarına göre Özbek, Uygur ve Türkmenler ile daha fazla dil kontağında bulunduğundan ziyade, oluşmalarında ortak Türk boylarının bulunduğuna işaret ettiği yönünde de değerlendirilmektedir (Alimov 2011: 37-38).

Pamir Kırgızları, özellikle de ticaretle uğraşan erkekler, çok dillidir. Afganistan Pamir Kırgızları, başta Kırgızca olmak üzere Farsça, bir kısmı Arapça ve bazıları da Dari ve Wakhi dillerini de bilir. Çok dilli ortamda yetişmiş olmanın etkisi ile bazı Pamir Kırgızları Pakistan’da yaşadıkları süre zarfında bu ülkenin ana dilini öğrenmekte de zorlanmamışlardır.

Türkiye’ye bu dil yelpazesi ile gelen Kırgızlar, Türkçe öğrenmekte de sıkıntı çekmemişlerdir. Ancak, şu anki genç kuşak yalnızca Kırgızca ve Türkçe bilmekte; özellikle ticaretle uğraşan Ulupamir Kırgızları ise çevre köylerle iletişim kurmak için Kırmançi de öğrenmektedirler (Kayıpov 2010:198).

Kaynaklar

Alimov, Rysbek (2011). “Kırgızcanın İçkilik Ağızlar Grubu Üzerine”,TÜBAR (Türklük Bilimi Araştırmaları XXX, s.23-40.

Kılıç, Filiz (2003). Kırgız Türkçesinin İçkilik Ağzı”, KÖK Araştırmaları, Bahar, Cilt V, Sayı: 1, s.81-134.

R. Dor and C. Naumann (1978). Die Kirghisen des Afghanischen Pamir. Graz, Austria.

Shahrani, Nazif, (2002). The Kirghiz and Wakhi of Afghanistan: Adaptation to Closed Frontiers and War. Seattle & London: University of Washington Press, pp. xli + 302.

Sulayman Kayıpov (2010), Ethnological Review of the Van Kyrgyz, International Journal of Central Asian Studies Volume 14, s. 181-199

---